Хэт боловсруулсан хүнс үнэхээр муу юу? Үнэнтэй нүүр тулцгаая.

Нийтэлсэн: 2025.07.16 | Зохиогч: Изабелла Ли, PhL, MSc – Олон улсын ахлах хүнс тэжээлийн шинжээч

Хүнс тэжээлийн ертөнцөд хэт боловсруулсан хүнс (UPFs) нь сүүлийн үед ихээхэн анхаарал татаж байна.
Эдгээр нь таргалалт, архаг өвчин, орчин үеийн хооллолтын хэлбэртэй холбоотой яриа хэлэлцүүлэгт тогтмол хөндөгдөж байгаа. Гэвч яг юу хэт боловсруулсан хүнс гэж тооцогддог вэ? Мөн эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөтэй гэх холбоос нь үнэхээр нэг утгатай, энгийн ойлголт уу?

UPF буюу хэт боловсруулсан хүнсний талаарх энэхүү яриаг илүү гүнзгий задлан ойлгож, таны эрүүл мэнд ба амьдралын хэв маягт нийцэх сонголт хийхэд тань туслая.

Хэт боловсруулсан хүнс гэж юу вэ?

Та "хэт боловсруулсан хүнс" (UPFs) гэх нэр томьёог сонсож байсан байж магадгүй. Гэхдээ энэ нь үнэхээр юу гэсэн утгатай вэ?
Энэ ойлголт нь анх NOVA хүнсний ангиллын системд (Blomhoff et al., 2023) нэвтэрсэн бөгөөд хүнсийг боловсруулалтын түвшнээр нь дөрвөн ангилалд хуваадаг.

1-р бүлэг: Боловсруулаагүй эсвэл хамгийн бага боловсруулсан хүнс — жишээ нь шинэ жимс, цэвэр тараг зэрэг аюулгүй, хэрэглээнд хялбар болгохын тулд үндсэн шат дамжлагаар орсон бүтээгдэхүүн.

2-р бүлэг: Хоол амтлагч ба найрлага — байгалийн гаралтай эх үүсвэрээс гаргаж авсан тос, масло, элсэн чихэр, давс зэрэг хүнсний түүхий эд, эдгээр нь хоол бэлтгэхэд ашиглагддаг.

3-р бүлэг: Боловсруулсан хүнс — бяслаг, талх зэрэг нь 1 ба 2-р бүлгийн хүнсийг хослуулан амт, хадгалах хугацааг сайжруулах зорилгоор үйлдвэрлэгддэг.

4-р бүлэг: Хэт боловсруулсан хүнс (UPFs) — хийжүүлсэн ундаа, бэлэн зууш, бэлэн гоймон зэрэг бүтээгдэхүүнүүд нь хэрэглээний хялбар байдал, удаан хадгалагдах чадвар, хэт тааламжтай амтыг (hyper-palatability) зорилго болгож бүтээгдсэн. (Monteiro et al., 2018)

UPF буюу хэт боловсруулсан хүнс нь хамгийн өндөр түвшний боловсруулалтад орсон үйлдвэрийн гаралтай бүтээгдэхүүнүүд юм.
Тэдгээр нь ихэвчлэн боловсруулсан найрлагатай, нэмэлт орцтой, бүхэл бүтэн хүнсний агууламж маш бага эсвэл огт байхгүй байх нь түгээмэл. UPF-уудыг ихэнхдээ шим тэжээл багатай, илчлэг ихтэй, нэмэлт чихэр, давс, ханасан өөх тос ихээр агуулсан "хогийн хүнс" гэж үздэг ч энэ нь асуудлын нэг тал юм.

NOVA системийн шүүмжлэгчид уг ангилал нь зөвхөн хүнс хэрхэн хийгдсэнд анхаарал хандуулдаг бөгөөд түүний тэжээллэг чанарыг тооцдоггүй гэж үздэг. Үүний үр дүнд — нэмэлт эслэг, амин дэмээр баяжуулсан тэжээллэг протеиний батончик зэрэг бүтээгдэхүүн нь эрүүл, тэнцвэртэй хооллолтыг дэмждэг ч хэт боловсруулсан ангилалд орж мэднэ.

Хэт боловсруулсан хүнс хүний эрүүл мэндэд хэрхэн нөлөөлдөг вэ?

Сүүлийн үеийн судалгаагаар хэт боловсруулсан хүнс (ХБХ)-ийг ихээр хэрэглэдэг хоолны дэглэмүүд нь жингийн нэмэгдэл, 2-р хэлбэрийн чихрийн шижин, зүрх судасны өвчин болон бүр сэтгэцийн хямрал зэрэг сөрөг эрүүл мэндийн үр дагавартай холбоотой байж болзошгүйг харуулж байна (Juul & Beere, 2024). ХБХ-ийг зориудаар “хэт дур булаам” байхаар бүтээгдсэн тул хүний биеийн байгалийн цадсан мэдрэмжийг дарангуйлж, хэт идэлтэд хүргэдэг. Зарим судлаачид үүнийг гэдэсний бичил биетний экосистемийг өөрчилдөг гэж үзэж байна (Juul & Beere, 2024).

Гэхдээ бүх судлаачид ХБХ нь заавал хортой гэсэн саналд санал нэг байдаггүй. Үндсэн асуудал нь боловсруулалтын түвшин биш, харин тэдгээр хүнсний бүтээгдэхүүний шим тэжээлийн чанар (их хэмжээний сахар, ханасан өөх тос, давс, бага хэмжээний эслэг) болон хэрэглээний хэв маяг нь дээрх сөрөг үр дагаврыг үүсгэдэгт оршдог (Temple, 2024).

Өөрөөр хэлбэл, бүх ХБХ ижил биш. Витаминжуулсан ургамлын гаралтай ундаа, бүхэл үрийн жигнэмэг, уургийн коктейль зэрэг нь техникийн хувьд ХБХ-д хамаарах боловч энэ нь тэднийг заавал эрүүл бус гэсэн үг биш. Жишээлбэл, зарим баяжуулсан бэлэн бүтээгдэхүүн нь завгүй амьдралын хэмнэлтэй хүмүүст практик тэжээлийн дэмжлэг үзүүлдэг. Хамгийн чухал зүйл бол боловсруулалтын ангилал бус, харин нийт хоолны дэглэмийн чанар ба хэрэглээний хэв маяг юм.

Хэт боловсруулсан хүнсийг хэрхэн зөв хэрэглэж сурах вэ?

• Шошгыг унш. Нэмсэн сахар, давс (натри), ханасан өөх тосны өндөр агууламжийг анхаар. Эдгээр нь шим тэжээлийн чанар багатай бүтээгдэхүүний гол шинжүүд юм.

• Ухаалгаар сонго. Боловсруулсан хүнс авахдаа илүү шим тэжээлтэй хувилбарыг сонго. Өндөр уураг, эслэг, ханаагүй тос, нэмэлт амин дэм, эрдэс бодис агуулсан бүтээгдэхүүн хай.

• Бүтэн хүнсийг тэргүүнд тавь. Жимс, ногоо, буурцагт ургамал, бүхэл үрийн хүнс таны хооллолтын үндэс байх ёстой. Энэ нь ХБХ-ийн хэрэглээг бууруулах хамгийн үр дүнтэй, практик арга юм.

• Скандинав хооллолтоос санаа ав. Ногоо, жимсгэнэ, бүхэл үр, загас, эрүүл тосоор баялаг энэ уламжлалт хооллолт нь улирлын чанартай, бага боловсруулсан хүнсийг чухалчилдаг.

• Тав тухаас битгий ай. Боловсруулсан гэдэг нь заавал эрүүл бус гэсэн үг биш. Гол нь найрлага ба нийт хоолны чанар юм.

• Тэнцвэр чухал. Нэг л хүнсний сонголтоос илүүтэйгээр таны нийт хооллолтын хэв маяг хамгийн чухал.

Орифлэймийн хандлага: Хэт боловсруулсан хүнс (ХБХ)

Орифлэймд бид туйлшралд биш, эерэг хооллолтод итгэдэг.
Бид таны эрүүл мэндэд тустай зүйлд анхаарч, зөвхөн зайлсхийх ёстой зүйлсийн тухайд хязгаар тавих биш, зорилготой амьдралыг дэмждэг. Энэ нь боломжтой үедээ бүтэн болон бага боловсруулсан хүнсийг сонгохыг зорихын зэрэгцээ, нэмэлт тэжээл, уургийн коктейль, эслэгээр баялаг ундаа зэрэг сайн боловсруулсан ХБХ (хэт боловсруулсан хүнс) нь эрүүл, тэнцвэртэй амьдралын хэв маягт хэрэгтэй дэмжлэг болж чадна гэдгийг хүлээн зөвшөөрөх явдал юм.

Хэт боловсруулсан хүнсийг (ХБХ) бодитойгоор хандах нь

Хэт боловсруулсан хүнсний (ХБХ) талаарх яриа хэлэлцүүлэг хөгжсөөр байна.
Энэ ангиллын нарийн ялгаанууд нь цаашдын хэлэлцүүлгийг шаарддаг ч, одоогоор тодорхой байгаа нэг зүйл бол — шим тэжээл багатай, илчлэг өндөртэй ХБХ-ийн хэрэглээг бууруулах нь ухаалаг сонголт юм. Харин ХБХ-ийг бүрэн хасах нь заавал боломжтой ч биш, шаардлагатай ч биш байж болох юм.

Иймд илүү бодитой, амьдралд нийцтэй хандлага бол:

Бүтэн хүнсийг тэргүүнд тавих,

Харин шаардлагатай үед сайн боловсруулсан хувилбаруудыг сонгох юм.

Учир нь тогтвортой, урт хугацаанд баримтлах хооллолтын хэв маяг л бидний биеийг жинхэнэ утгаар нь тэжээж чаддаг.

Холбоос

Blomhoff R, Andersen R, Arnesen EK, et al. Nordic Nutrition recommendations 2023. Copenhagen: Nordic Council of Ministers, 2023
Juul F, Bere E. Ultra-processed foods - a scoping review for Nordic Nutrition Recommendations 2023. Food Nutr Res. 2024 Apr 24;68
Monteiro CA, Cannon G, Moubarac JC, et al. The UN Decade of Nutrition, the NOVA food classification and the trouble with ultra-processing. Public Health Nutr. 2018 Jan;21(1):5-17
Temple NJ. Making Sense of the Relationship Between Ultra-Processed Foods, Obesity, and Other Chronic Diseases. Nutrients. 2024 Nov 26;16(23):4039